Định nghĩa:
Hội chứng thực bào máu – Hemophagocytic lymphohistiocytosis (HLH) là hội chứng trong đó có sự nhân rộng của các tế bào lympho và các đại thực bào trưởng thành, trong một số trường hợp có kèm theo hiện tượng thực bào máu, xuất hiện trước tiên ở lách, hạch lympho, tủy xương, gan, dịch não tủy.
HLH có thể xuất hiện ngẫu nhiên trong quần thể (HLH thứ phát), hoặc có thể do yếu tố gia đình, thuộc loại di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường (Familial Hemophagocytic Lymphohistiocytosis – FHL). Tần suất của FHL vào khoảng 1:50.000 trẻ đẻ sống.
Tuổi xuất hiện bệnh của FHL gặp điển hình ở trẻ nhũ nhi hoặc trẻ nhỏ, tuy nhiên đôi khi cũng gặp ở trẻ lớn hơn. Thông thường, trẻ mắc FHL nếu không được điều trị bằng ghép tế bào gốc tạo máu, sẽ tử vong. Cả hai nhóm HLH thứ phát và FHL đều có thể khởi phát sau quá trình nhiễm khuẩn, chủ yếu là Ebstein Bar Virus (EBV), nên rất khó có thể phân biệt hai nhóm này bằng các dấu hiệu lâm sàng, nếu không sử dụng các phương pháp xét nghiệm sinh học phân tử.
Triệu chứng lâm sàng:
Tiêu chuẩn chẩn đoán hội chứng HLH dựa trên khuyến cáo của tổ chức Histiocyte Society, bao gồm ít nhất 5 trong số 8 dấu hiệu sau:
- Sốt
- Lách to
- Giảm ít nhất 2 trên 3 dòng tế bào trong máu ngoại vi
- Tăng triglycerid máu và/hoặc giảm fibrinogen máu
- Hiện tượng thực bào tế bào máu tại tủy xương, lách hoặc hạch lympho
- Tế bào diệt tự nhiên (NK) giảm hoặc mất chức năng
- Tăng ferritin máu
- Tăng yếu tố IL-2r.
Cơ chế di truyền:
HLH là bệnh di truyền lặn trên NST thường. Tỷ lệ mắc bệnh là như nhau ở cả hai giới nam và nữ.
Bố và mẹ là mang gen dị hợp tử với một đột biến, nguy cơ trong một lần sinh như sau:
- 50% số con là người lành mang gen bệnh.
- 25% số con là người hoàn toàn khỏe mạnh không mang gen bệnh
- 25% số con mắc hội chứng HLH.
Cơ sở phân tử:
Có 3 gen liên quan đến hội chứng FHL.
Perforin 1 (PRF1): là một trong các gen gây bệnh của FHL, nằm trên cánh dài nhiễm sắc thể số 10 (10q21-22). Đột biến trên gen PRF1 được tìm thấy ở khoảng 30% cá thể mắc FHL trên toàn thế giới, và ở khoảng 50% mắc FHL tại Mỹ. Đột biến trên gen PRF1 rất phổ biến trên những trẻ mắc HLH có nguồn gốc Phi-Mỹ và/hoặc Tây Ba Nha-Mỹ. PRF1 có 3 exon, mã hóa cho 376 amino acid và protein có tên Peforin. Peforin chèn vào màng của tế bào đích, tạo một cửa vào trên màng tế bào đích, cho phép granzym B có thể qua đó vào trong tế bào đích và khởi động quá trình chết tế bào theo chương trình. Chức năng của tế bào NK luôn bất thường với các bệnh nhân có đột biến trên gen PRF1, và chỉ số định lượng của peforin và granzym B luôn giảm sút ở các trường hợp này
MUNC13-4: là gen thứ hai gây bệnh FHL, nằm trên cánh dài nhiễm sắc thể số 17 (17q25). Đột biến trên gen MUNC13-4 tìm thấy ở khoảng 30% bệnh nhân mắc HLH. Gen MUNC13-4 có 32 exons và 31 introns, mã hóa cho 3273 amino acid, và protein của chúng có vai trò chủ yếu trong quá trình tiết ra các hạt gây ly giải tế bào một cách bình thường. Đột biến trên gen MUNC13-4 gây cản trở quá trình hoạt động bình thường của các hạt này, dẫn đến sự nhân rộng của các tế bào lympho và tế bào đại thực bào trưởng thành, đôi lúc còn kèm theo hiện tượng thực bào tế bào máu. Đột biến trên gen MUNC13-4 đã được tìm thấy trên hầu hết 32 exons. Peforin và granzym B thường không kiểm soát được ở các bệnh nhân có đột biến trên gen MUNC13-4. Hiện tại, chưa có một phương pháp đặc hiệu nào để đánh giá chức năng protein mà MUNC13-4 mã hóa.
Syntaxin (STX11): là gen thứ ba gây bênh FHL, nằm trên cánh dài nhiễm sắc thể số 6 (6q24) và đột biến trên gen này chỉ được tìm thấy ở quần thể nhỏ người Thổ Nhĩ Kỳ, mà chưa được phát hiện trên các quần thể khác (Tây Âu, Nhật Bản, Mỹ…) với các nghiên cứu cho đến thời điểm này. Gen STX11 chỉ có 1 exon. Chức năng của tế bào NK có thể bình thường hoặc bất thường với các bệnh nhân có đột biến trên gen STX11. Hiên nay chưa có phương pháp đặc hiệu nào để đánh giá chức năng protein mà STX11 mã hoá.
Phương pháp xét nghiệm: Phân tích đột biến gen PRF1
- Tách chiết ADN
- Kĩ thuật PCR: Để xác định đột biến trên gen PRF1, ADN genome của mỗi bệnh nhân được dùng làm khuôn cho phản ứng PCR nhờ các cặp mồi đặc hiệu đã được thiết kế sẵn.
- Giải trình tự gen PRF1: Giải trình tự trực tiếp gen PRF1 là phương pháp hiệu quả nhất để phát hiện đột biến gen trên bệnh nhân HLH và người mang gen bệnh, có thể phát hiện khoảng 99% đột biến trên gen
Tài liệu tham khảo:
Ueda I, Morimoto A, Inaba T, Yagi T, Hibi S, Sugimoto T, Sako M. Characteristic perforin gene mutations of haemaphagocytic lymphohistiocytosis patients in Japan. Br J Hematol 2003; 121:503-10.
Henter JI, Samuelsson-Home A, Arico M, Egeler RM, Elinder G, Filipovich AH, Gadner H, Imashuku S. Treatement of hemophagocytic lymphohistiocytosis with HLH-94 mmunochemotherapy and bone marrow transplantation. Blood 2002;100:2367-73.
Henter JI, Arico M, Elinmder G, Imashuku S, Janka G. Familial hemophagocytic lymphohistiocytosis.
Primary hemophagocytic lymphohistiocytosis. Hematol Oncol Clin North Am 1998;12:417-33.